Объектҳои ҳуқуқи муаллиф ва ҳуқуқҳои вобаста ба он дар интернет[1]
Объектҳои ҳуқуқи муаллиф ва ҳуқуқҳои вобаста ба он мазмунии асосии маводҳои интернетиро ташкил медиҳанд. Ҳамчун як қисми сайт, онҳо дар шакли объектҳои мухталифи ҳуқуқи муаллиф ва ҳуқуқҳои вобаста ба он (мақолаҳо, мусоҳибаҳо, машваратҳо, мактубҳои гуногун, аксҳо, асарҳои аудиовизуалӣ, фонограмма ва ғайра) сохта мешаванд. Ҳар кадоми онҳо метавонанд ҳамчун як объекти мустақили ҳуқуқи муаллиф ва ҳуқуқҳои вобаста ба он амал кунанд ва ҳамин тариқ ҳуқуқҳои молумулкӣ ба онҳо метавонад объекти муомилоти гражданӣ гардад.
Асарҳои илм, адабиёт ва санъат объектҳои ҳуқуқи муаллиф ҳисобида мешаванд. Мафҳуми “асар” дар қонунгузорӣ ифшо нашудааст. Бисёр олимон кӯшиш карданд, ки онро муайян кунанд. Аз байни онҳо, таърифи В.И.Серебровский маъмул аст: асар маҷмӯи ғояҳо, фикрҳо ва образҳое мебошад, ки дар натиҷаи фаъолияти эҷодии муаллиф ба даст омада, дар шакли мушаххас ифода шудаанд ва метавонанд аз ҷониби эҳсосоти инсон қабул карда шаванд ва барои таҷдид имкон доранд”[2].
Хусусиятҳои асосии асар табиати эҷодӣ ва мавҷудияти он дар шакли муайяни объективӣ ҳисобида мешаванд. Соҳибони ҳуқуқи муаллифии сайтҳо асарҳои гуногуни муаллифиро истифода мебаранд. Ҳуқуқ ба истифодаи чунин ашхос бо роҳҳои гуногун ба даст оварда мешавад. Вобаста аз тартиби ба даст овардани ҳуқуқи истифодабарӣ, онҳоро ба чор гурӯҳ тақсим кардан мумкин аст: асарҳои худӣ; асарҳои хизматӣ; асарҳои дар асоси шартномаҳои гражданӣ бавуҷудомада; асарҳои аз дигар сарчашмаҳо гирифташуда.
Қисми зиёди маводҳоро дар сайтҳои мақомоти давлатӣ, муассисаҳои илмӣ, агентиҳои иттилоотӣ ва ғайраҳо асарҳои хизматӣ ташкил медиҳанд. Одатан мақолаҳои ҷолиб ва касбӣ, барномаҳои телевизионӣ ва радиоӣ ва дигар маводҳо бо талоши кормандони доимии касбии дорандаи ҳуқуқи муаллиф таҳия карда мешаванд.
Асарҳои хизматӣ дар асоси шартномаи меҳнатии байни муаллиф ва дорандаи ҳуқуқи муаллифии сайт метавонанд эҷод карда шаванд. Ҳамзамон вазифаҳои гузоштаи корфармо дар назди корманд дар бораи омодасозии асар набояд аз меъёрҳои меҳнатии муқаррарнамудаи қонун ва шартнома зиёд бошад.
Ҳамзамон, дар шарҳи Кодекси граждании Федератсияи Россия, қисми 4 (моддаи 1295) қайд шудааст, ки “ҳуқуқи истисноӣ аз лаҳзаи таъсис ёфтани кор (ба таври объективӣ ифода кардани он) ба корфармо тааллуқ дорад” . Тибқи гуфтаи В. А. Дозортсев, “Дар шароити муайян, ба корфармо фавран ҳуқуқҳо дода мешавад”[3]. Дар асоси муқаррароти мазкур, мо метавонем хулоса барорем, ки агар ҳуқуқи истисноӣ аз лаҳзаи офаридани кор ба корфармо тааллуқ дошта бошад, пас аз ин лаҳза он метавонад хизматӣ ҳисобида шавад.
Сарфи назар аз он, ки асарҳои хизматӣ дар доираи муносибатҳои меҳнатӣ ба вуҷуд меоянд, дар муайян кардани ҳуқуқҳои молумулкӣ ва шахсии ғайримолумулкии муаллиф ба ин асар меъёрҳои ҳуқуқи муаллиф татбиқ карда мешаванд. Бисёр олимон ба таносуби байни ҳуқуқи муаллиф ва ҳуқуқи меҳнат дар ин гуна ҳолатҳо аҳамият додаанд. В. И. Савельева дуруст қайд мекунад, ки «фаъолияти меҳнатии як корманд (рассом, директор, рӯзноманигор, корманди илмӣ, ки дар ҳайати кормандони он қарор доранд) ба қонуни меҳнат, ки ба хусусиятҳои раванди эҷодӣ асос ёфтааст, ба назар гирифта мешавад.
Муносибатҳое, ки вобаста ба истифода ё ҳифзи асарҳои аллакай эҷодшудаи илм, адабиёт ё санъат ба вуҷуд меоянд, бояд тавассути ҳуқуқи муаллиф танзим карда шаванд. Ҳамин тавр, аксари олимон майл доранд, ки раванди меҳнат барои ташкили кори расмӣ тибқи қонунҳои меҳнат танзим карда мешавад ва истифодаи натиҷаи зеҳнӣ бо ҳуқуқи муаллиф танзим карда мешавад.
Ҳуқуқи амволӣ ба ин асарҳо ба соҳибони ҳуқуқи муаллифии сайт тааллуқ доранд (агар дар шартнома тартиби дигаре пешбинӣ нашуда бошад) ва ҳуқуқҳои шахсии ғайриамволӣ ба муаллифи асарҳо тааллуқ доранд. Мувофиқи м. 14 Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон “Дар бораи ҳуқуқи муаллиф ва ҳуқуқҳои вобаста ба он”, агар дар тӯли се сол аз рӯзи супоридани асар ба шахсе, ки бо амри ӯ асар офарида шудааст, ин шахс асарро истифода набарад, пас ҳама ҳуқуқи истифодаи асар ба муаллиф мегузарад.
Ҳаҷми ҳаққи қалами муаллифӣ барои ҳар як намуди истифодаи асарҳои хизматӣ ва тартиби пардохти он бо созишномаи байни муаллиф ва корфармо муқаррар карда мешавад. Қисми дигари асарҳо, ки ба сайт ворид карда шудаанд, дар асоси шартномаҳои гражданӣ, аз ҷумла шартномаҳои муаллифӣ, шартномаҳои муаллифии фармоиш ба даст меоянд. Ин асарҳоро аксар вақт муаллифон – нависандагон, таҳлилгарон, сиёсатмадорон ва ғайра эҷод мекунанд. Ҳуқуқҳои шахсии ғайриамволӣ ба ин асарҳо, ба муаллифон тааллуқ доранд ва ҳуқуқҳои амволӣ ба соҳибмулки сайт дар ҳаҷми дар шартнома пешбинишуда интиқол дода мешаванд.
Таркиби сайт инчунин корҳоеро дар бар мегирад, ки аз дигар манбаҳо чоп карда шудаанд. Қонунгузор як қатор имкониятҳоро барои истифодбарии ройгони объектҳои ҳуқуқи муаллиф ва ҳуқуқҳои вобаста ба он пешбинӣ менамояд (моддаҳои 20 – 21, 40 – 41 Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон “Дар бораи ҳуқуқи муаллиф ва ҳуқуқҳои вобаста ба он”). Бо мақсади огоҳ сохтани ҷомеа, қонунгузор ҳуқуқҳои муаллифиро дар баъзе ҳолатҳо маҳдуд мекунад.
Дар баробари объектҳои ҳуқуқи муаллифӣ, сайтҳо объектҳои ҳуқуқҳои вобаста ба онро низ дар бар мегиранд. Мувофиқи моддаи 31-и Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон “Дар бораи ҳуқуқи муаллиф ва ҳуқуқҳои вобаста ба он ” чунин объектҳо: фонограмма, иҷро, пахши эфирӣ ва кабелӣ мебошанд. Ҳамин тавр, асарҳои аудиовизуалӣ, фонограммаҳо, барномаҳои мухталифи телевизионӣ ва радиоӣ, филмҳои телевизионӣ метавонанд як қисми сайти интернетиро ташкил диҳанд. Ҳуқуқи истифодаи ин объектҳо дар асоси шартномаи меҳнатӣ, шартномаи гражданӣ-ҳуқуқӣ ё истифодаи ройгон аз ин объектҳо тибқи тартиби муқаррарнамудаи қонун ба даст оварда мешавад.
Асарҳое, ки ҳуқуқи муаллифӣ нестанд (асарҳои эҷодиёти халқӣ, паёмҳои иттилоотӣ оид ба рӯйдодҳо ва далелҳо, матнҳои ҳуҷҷатҳои расмӣ ва рамзҳои давлатӣ) низ қисми зиёди сайтҳоро ишғол мекунанд. Мувофиқи моддаи 7 Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон “Дар бораи ҳуқуқи муаллиф ва ҳуқуқҳои вобаста ба он” ин асарҳо объекти ҳуқуқи муаллиф ҳисобида намешаванд. Аммо, дар сайтҳо шумо метавонед шарҳҳои ба онҳо марбутро пайдо кунед, ки ҳуқуқи муаллифӣ мебошанд.
Бо назардошти мафҳуми “паёмҳои иттилоотӣ”, А.Р. Ермакова истилоҳи “маълумоти оммавӣ” -ро истифода мебарад, аммо дар ин ҳолат бояд дар назар дошт, ки онҳо шабеҳ нестанд[4].
Барои таҳияи чунин маълумот кӯшиши зиёд ва маблағ лозим аст. Пеш аз паҳн кардани он дар сайтҳо, метавонад объекти хидматрасонии иттилоотӣ бошад, аммо вақте ки он дар сайтҳо паҳн карда мешавад, ба режими дигар мегузарад, яъне субъектҳои дигар низ метавонанд онро дар сайтҳои худ паҳн кунанд. Ҳамзамон, тибқи қонунгузорӣ, дар соҳаи васоити ахбори омма ҳангоми интишори дубора истинод ба манбаи иттилоот талаб карда мешавад. Дар айни замон, чунин тартибот барои истинод ба захираҳои интернетӣ вуҷуд надорад, рушди он барои ҳуқуқшиносон вазифаи муҳим аст.
Бо пайдоиши Интернет, бояд ба қонунгузорӣ оид ба моликияти зеҳнӣ як қатор тағйиротҳо ворид карда шаванд, дар робита бо: истилоҳоти соҳавӣ; объектҳои нав; субъектҳои “нав”; ваколатҳо; масъулиятҳо. Пайдоиши истилоҳоти соҳавӣ дар соҳаи моликияти зеҳнӣ бо интернет алоқаманд аст ва бо хусусиятҳои техникии он асоснок карда мешавад. Аз ҷумла, истилоҳҳои зеринанд: сайт, вебсайт, блог, саҳифаи сайт, домен, манбаи электронӣ, IPТВ, васоити ахбори шабакавӣ, пахши онлайн ва ғайра. Дар қонунгузории баъзе кишварҳо, ин мафҳумҳо аллакай татбиқ карда мешаванд, гарчанде ки дар на ҳамаашон . Масалан, дар қонунгузории Қазоқистон дар бораи васоити ахбори омма нашрияҳои интернетӣ ва захираҳои интернетӣ пешбинӣ шудааст, дар қонунгузории Русия – вебсайт, провайдер-хостинг, номи домен ва ғайра зикр шудааст. Рушди чунин консепсияҳо ба ворид кардани навовариҳо дар қонунгузории мушаххас вобаста аст. Бо рушди қонунгузорӣ доир ба интернет, табиатан, фонди дахлдори истилоҳот ва мафҳумҳо бой хоҳад шуд. Масъалаи дигари муҳим пайдоиши объектҳои нави ҳуқуқҳои гражданӣ мебошад. Баъзе аз онҳо, мутобиқи табиати ҳуқуқии худ, бевосита ба объектҳои моликияти зеҳнӣ мансубанд. Пеш аз ҳама, ин сайт, саҳифаҳои сайт, блогҳо ва домен аст. Аз ин рӯ, дар қонунгузорӣ мақоми ҳуқуқии дорандаи ҳуқуқи муаллифии сайт ё домен бояд муайян карда мешавад. Дар Русия сайт ба асарҳои таркибӣ баробар карда мешавад (моддаи 1260 Кодекси граждании Федератсияи Русия). Ҳамин тавр, соҳиби ҳуқуқи муаллифии сайт он ҳуқуқҳои молумулкиро, ки ба соҳибони ҳуқуқи муаллифии асарҳои таркибӣ хосанд, ба даст меорад.
Субъектҳое, ки дар соҳаи интернет кор мекунанд, провайдерҳо, провайдер-хост, миёнаравони иттилоотӣ, блогерҳо, операторҳо, феҳристҳои домейнҳо ва ғайра мебошанд.
Статуси онҳо тавассути ҳуқуқ ва ӯҳдадориҳои пешбининамудаи қонунгузорӣ муайян карда мешавад. Масъалаи муҳиме, ки диққати махсусро дар соҳаи ҳуқуқ ҷалб менамояд, ин додани ваколатҳои нав мебошад, ки дар робита бо истифодаи объектҳои муаллифӣ ва ҳуқуқҳои вобаста ба интернет пайдо мешаванд. Қонунгузор барои дорандагони ҳуқуқи муаллиф дар моддаи 16 Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон “Дар бораи ҳуқуқи муаллиф ва ҳуқуқҳои вобаста ба он” як ҳуқуқи нав – ҳуқуқи паҳни асар ба омма барои истифодаи интерактивиро пешбинӣ намудааст. Мутаассифона, ин гуна салоҳият нисбати чунин объекти ҳуқуқҳои вобаста ба монанди пахши телевизион ва радио пешбинӣ нашудааст.
Истифодаи ваколатҳо дар ин соҳаҳо аз ҷониби соҳибони ҳуқуқҳои муаллифӣ ва вобаста ба он боиси он мегардад, ки натиҷаи фаъолияти зеҳнии онҳо ба таври васеъ дастрас карда шавад. Аз як тараф, ин ба маъруфияти дорандаи ҳуқуқи муаллифии ин объект мусоидат менамояд ва аз тарафи дигар, хатари истифодаи ғайриқонунии моликияти зеҳнии ӯро афзоиш медиҳад, ки ин амалан аллакай рух дода истодааст. Пешгирии истифодаи ғайриқонунии объектҳои ҳуқуқи муаллифӣ ва ҳуқуқҳои вобаста ба он дар Интернет кори хеле душворест, ки дар назди дорандагони ҳуқуқи муаллифӣ, ташкилотҳо, идораҳои дастаҷамъонаи ҳуқуқи амволии муаллифон ва давлат пеш меоянд.
Бо ёрии интернет шумо метавонед шумораи корбарони ин объектҳоро назорат карда, бо шарҳи онҳо нисбати ин ё он асари муайян шинос шавед, баланд шудани рейтинги ин ё он муаллифро мушоҳида кунед (масалан, дар китобхонаи илмии электронии elibrary.ru). Ин водор мекунад, ки муаллифон эҷодиёти худро ба таври озод ҷой диҳанд. Бо роҳи кушодани кори худ дар интернет, муаллиф дарк менамояд, ки ҳар кас метавонад ба асари ӯ ройгон дастрасӣ пайдо кунад, яъне вай салоҳияти худро барои ба омма паҳнамоии асари худ тавассути интернет истифода мекунад. Ҳангоми супурдан ё фурӯхтани нусхаи китоб ҳеҷ чизи ғайриқонунӣ рӯй намедиҳад, зеро бегона кардани он китобро дар бар намегирад. Аммо вақте ки нусхаи китоби электронӣ интиқол меёбад, он аллакай нусхабардорӣ карда мешавад, зеро нусхаи китоби электронӣ дар паҳнкунанда боқӣ мемонад. Дар натиҷа, харидори китоб метавонад онро дубора интишор кунад. Дар ин ҳолат, мо гуфта метавонем, ки формати электронӣ ва чопӣ низомҳои гуногуни танзимро тақозо мекунанд. Мувофиқи моддаи 19 Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон “Дар бораи ҳуқуқи муаллиф ва ҳуқуқҳои вобаста ба он” дубора таҷдид кардани асарҳо бо мақсадҳои шахсӣ бидуни розигии муаллиф ва бе пардохти ҳаққи қалам манъ аст. Дар моддаи 3 қонуни мазкур мафҳуми таҷдид ҳамчун нусхабардорӣ дода шудааст.
Нусхабардории пурраи китобҳо, ҳатто барои мақсадҳои шахсӣ манъ аст, инчунин масъалаи нусхабардории электронии китобҳо ва дигар манбаъҳо бояд ҳатман ҳал карда шавад. Нусхабардории электронӣ барои ҳар як истифодабарандаи ВАО -и электронӣ осон аст. Қонунгузор бояд ба парвандаҳое, ки ҳуқуқи муаллифон ва дигар соҳибони ҳуқуқи муаллифро поймол мекунанд, вокуниш нишон диҳад. Аз ин рӯ, дар Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон “Дар бораи ҳуқуқҳои муаллиф ва ҳуқуқҳои вобаста ба он” бояд муқаррароте пешбинӣ карда шавад, ки истифодаи ғайриқонунии китобҳои электронӣ ва дигар захираҳоро бидуни иҷозати соҳиби ҳуқуқи муаллиф пешгирӣ намояд.
Аммо, вақте ки дорандаи ҳуқуқи муаллиф асари худро дар Интернет мегузорад ва мо онро тавассути браузер дар мониторамон кушоем, он аллакай ба таври автоматӣ дар компютери мо ҷойгир мешавад, яъне асар ба таври автоматӣ нусхабардорӣ карда мешавад. Дорандаи ҳуқуқи муаллиф бояд пешакӣ донад, ки ҳар дафъа кораш дар интернет кушода мешавад, нусха ба таври автоматӣ ба даст оварда мешавад. Ғайр аз он, корбар имконияти техникиро доро мешавад барои нигоҳ доштан ё нигоҳ надоштани он. Муайян кардани иродаи соҳибҳуқуқ мушкил аст – оё ӯ мехост, ки корбарон нусхабардорӣ кунанд ё ин ки асари ӯро дар интернет нигоҳ доранд?
Агар мо аз фарзияи он, ки “ҳама чизе, ки муаллиф иҷозат надодааст, ба ӯ тааллуқ дорад” гирем ва барои истифодаи асараш дар ҳама гуна шакл ва бо ягон роҳе ба ӯ барои иҷозат муроҷиат кардан лозим шуморем, пас мо қонунӣ будани кушодани файл ё сайтро дар интернет зери шубҳа мегузорем. Чаро? Зеро мо бо ҳама гуна кушодани файл ё сайт дар интернет аллакай ба таври автоматӣ нусхаи онҳоро дар компютери худ пайдо мекунем. Азбаски дорандаи ҳуқуқи муаллиф кори худро дар интернет ҷой додааст, вай набояд аз нусхабардории автоматӣ рад кунад.
Аз ин рӯ, манъи нусхабардории китобҳо дар маҷмӯъ дар сурати китобҳои электронӣ “кор нахоҳад кард”, зеро он барои китобҳои чопӣ пешбинӣ шудааст. Дар ин ҷо, равиши дигар лозим аст: барои ҳадафҳои шахсӣ манбаи электронии маводро аз интернет нусхабардорӣ кардан мумкин аст, агар дорандаи ҳуқуқи муаллиф ягон маҳдудияти шартномавӣ ё техникӣ насб накунад. Ин ҳолат, аз як тараф, ба амали мо дар истифодаи ҳамарӯзаи захираҳои электронӣ тавассути интернет хусусияти қонунӣ мебахшад. Аз тарафи дигар, ба муаллиф имконият фароҳам оварда мешавад, ки бо роҳи бастани шартномаҳо ё ба вуҷуд овардани монеаҳои техникӣ шароити худро дар мавриди маҳдудиятҳо баррасӣ кунад.
Илова бар бартариҳои дар боло зикршуда, ҳангоми паҳн кардани объекти ҳуқуқи муаллиф ва ҳуқуқҳои вобаста ба он, соҳибони ҳуқуқи муаллиф мушкилотҳои зерин доранд: нагирифтани даромад ва зиёд кардани хатари вайронкунии ҳуқуқҳояшон. Гирифтани даромад яке аз ҳадафҳои аксари дорандагони ҳуқуқи муаллиф мебошад. Аммо ҳангоми дар Интернет ҷойгир кардани объектҳои ҳуқуқи муаллифӣ ва ҳуқуқҳои вобаста ба он ва озод дастрасикунонии онҳо барои корбарон, ба даст овардани ягон даромад душвор аст. Бо назардошти ин ҳолат, дорандаи ҳуқуқи муаллиф бояд амалҳои худро ба нақша гирад.
Интернет барои пардохт кардани як ё дигар объекти ҳуқуқи муаллифӣ ва ҳуқуқҳои вобаста ба он имкониятҳои гуногун дорад: муқаррар кардани пардохти абонентӣ барои дастрасӣ ба манбаъ, нархи муқарраршуда барои дидани ҳар як саҳифа ё нархи муқарраршуда барои зеркашии файли мушаххас ва ғайра. Дар ин ҳолат дорандаи ҳуқуқи муаллиф, объекти ҳуқуқи муаллиф ва ҳуқуқҳои вобаста ба онро ба шакли кушод ҷой намедиҳад, балки танҳо шарҳи он ва тартиби дастрасии муздноки онро медиҳад. Ҳамин тариқ, вай даромад мегирад. Аммо ин равиш барои муаллифон хос нест, зеро он вақти муайян, хароҷот ва малакаҳои техникиро талаб мекунад.
Муаллифон на ҳама вақт бо ин масъалаҳои ташкилӣ машғуланд, аммо онҳо метавонанд аз ҷониби китобхонаҳо ё ташкилотҳои идоракунии коллективии ҳуқуқи молумулкии муаллифон ҳал шаванд. Вазъи ҳуқуқии ташкилоти идораи коллективӣ дар ҷумҳурӣ дар боби 4 Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи ҳуқуқи муаллиф ва ҳуқуқҳои вобаста ба он» муайян карда шудааст. Ин ташкилотҳо фаъолияти худро дар асоси ихтиёрӣ ба амал мебароранд. Онҳо ҳуқуқҳои молумулкии соҳибони ҳуқуқро ба воситаи: додани иҷозатнома барои истифодаи асар, ҷамъоварии подош ва тақсими он дар байни соҳибони ҳуқуқ, иштирок дар ҳифзи ҳуқуқҳои поймолкунандаи соҳибони ҳуқуқ ва ғайра амалӣ менамоянд.
Мушкилоти дигаре, ки дар натиҷаи ҷойгиркунии объектҳои ҳуқуқи муаллифӣ ва ҳуқуқҳои вобаста ба он зоҳир мешавад, ин баланд шудани хатари вайроншавии ҳуқуқи муаллиф мебошад. Чунин хатар метавонад дар натиҷаи пайдоиши имкониятҳои техникӣ барои осон ва арзон кардани нусхабардории объекти ҳуқуқи муаллифӣ ва ҳуқуқҳои вобаста ба он, тарҷумаи онҳо ба забонҳои дигар, дар асоси онҳо асарҳои дигар эҷод кардан, коркард ва паҳн кардани онҳо тавассути почтаи электронӣ ва дигар захираҳо ба амал ояд.
Ин маънои онро дорад, ки вақте объектҳои ҳуқуқи муаллифӣ ва ҳуқуқҳои вобаста ба он дар интернет ва дигар захираҳои электронӣ ҷойгир карда мешаванд, боиси мушаххас кардани ин объект дар байни дигар объектҳои истифодашуда мегардад. Агар шахси қонуншикан бидуни истинод ба кори дар интернет ҷойкардашуда кор кунад, пас равшан кардани чунин плагиат осонтар мешавад. Мисоли ин амалия натиҷаи санҷиши мақола ё диссертатсия дар барномаи “зидди плагиат” мебошад, ки дар он ҳисоботи муфассал дар бораи истифодашудаҳо дода мешавад. Дар ин ҷо бояд қайд кард, ки ин барнома расман истифодашудаҳоеро, ки дар рафти кор тафтиш карда мешаванд муайян мекунад, аммо онҳоро аз нуқтаи назари қонунӣ баҳо дода наметавонанд.
Ҳамин тавр, барномаи компютерӣ наметавонад баҳои ҳуқуқии ин ё он истифодашударо таъмин кунад. Масалан, вақте ки дар коре меъёри қонун ё дигар санадҳои меъёрии ҳуқуқӣ оварда шудааст ва моддаву номи он қонун нишон дода шудааст, вале бидуни ишора ба истинод, барнома инро истифодашуда меномад. Аз ҷиҳати мундариҷа, ин плагиат ҳисобида намешавад, зеро дар он муаллифи мақола ва номи қонун нишон дода шудааст. Ҳамзамон, қонунҳо ва дигар санадҳои меъёрии ҳуқуқӣ объекти ҳуқуқи муаллиф нестанд (моддаи 6 Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон “Дар бораи ҳуқуқи муаллиф ва ҳуқуқҳои вобаста ба он”).
Барои муҳофизат кардани чунин мавод, муҳаққиқи рус В. Колосов тавсия медиҳад, ки “… дар сайт эълони ҳуқуқи муаллифӣ доир ба “нусхабардории маводи муаллиф мустақиман манъ аст” ҷой дода шавад “[5] .
Чунин ёдраскунӣ дар саҳифаи сайт якчанд афзалиятҳо дорад. Якум, он бо забони содда ва фаҳмо барои хонанда навишта шудааст ва бо истилоҳи ҳуқуқие, ки ба таъбири касбӣ ниёз дорад, ниёз надорад. Дуюм, он иродаи соҳиби ҳуқуқи муаллифро дар бораи имкони истифодаи натиҷаҳои фаъолияти эҷодии ӯ ифода мекунад. Гарчанде ки бидуни чунин навиштаҷот, ҳама гуна объекти ҳуқуқи муаллифӣ ва ҳуқуқҳои вобаста ба он аз лаҳзаи офаридани он таҳти ҳимояи қонун қарор дорад, аммо таҷриба нишон медиҳад, ки чунин навиштаҳо барои пешгирии ҳуқуқвайронкунӣ дар соҳаи ҳуқуқи муаллиф ва ҳуқуқҳои вобаста ба он нақши пешгирикунанда дорад.
Дар амалияи байналмилалӣ равишҳои бештар муташаккилона барои ҷойгиркунии чунин навиштаҷот ё тамғаҳои мувофиқ мавҷуданд (масалан, литсензияҳои creative commons). Бо пайдоиши проблемаҳои нав дар қонун, амалияи судии онҳо тадриҷан афзоиш меёбад. Тадриҷан роҳҳои гуногуни ҳимояи ҳуқуқҳои поймолшуда пайдо мешаванд. Масалан, нишонаҳои махсуси рақамӣ барои ҳимояи аксҳо ва корҳои аудиовизуалӣ пайдо шуданд.
Тавре ки Б. Борисенко қайд мекунад, «нишонаи махсуси рақамӣ (CEH) аломати махсусест, ки ба мундариҷаи рақамӣ (контейнер номида мешавад) бо мақсади ҳифзи ҳуқуқи муаллиф ва тасдиқи тамомияти худи ҳуҷҷат ворид карда шудааст»[6] Ҳамин тавр, дар интернет ҷойгир кардани объекти ҳуқуқи муаллифӣ ва ҳуқуқҳои вобаста ба он метавонад ба муваффақияти соҳиби ҳуқуқи муаллиф мусоидат кунад ва ҳамзамон хавфҳо ва мушкилоти навро барои ҳуқуқи муаллиф эҷод кунад.
Ҳамзамон, зарур аст, ки тавозуни байни манфиатҳои дорандаи ҳуқуқи муаллиф ва ҷомеа муайян карда шавад. Ин тавозун пеш аз ҳама дар асоси ҳамкории байни дорандаи ҳуқуқи муаллиф ва ҷомеа ташаккул ёфтааст. Агар дорандаи ҳуқуқи муаллиф рейтинги худро аз паҳн кардани асараш дар интернет баланд кунад, пас ӯ дар бораи пардохт фикр намекунад. Зеро, эҳтимолан, манфиатҳои амволии ӯ аз ҳисоби дигар манбаъҳо дар пасманзари маъруфияти ӯ ҷуброн карда шаванд (масалан, лексияҳо, корҳои коршиносон ва ғайра).
Ва агар ӯ мехоҳад, ки фоидаи нақд ба даст орад, пас ӯ ҳуқуқ дорад усулҳои гуногуни техникии фурӯши нусхаҳои электронии асарҳоро дар интернет истифода барад. Дар ҳар сурат, интернет рақобатро дар соҳаи моликияти зеҳнӣ пеш мебарад. Истифодабарандагон кори эҷодкорони гуногунро муқоиса мекунанд ва баҳо медиҳанд ва ин ба рушди бозори моликияти зеҳнӣ мусоидат мекунад.
[1] Маводи мазкур тарҷума ва коркарди ҷузъе аз асари Меликов У.А. (Проблемы правового режима объектов граждансикх прав в интернете”. -Душанбе, 2018. -С. 153-165) мебошад.
[2] Иқт. аз: Гурский Р. А. Служебное произведение в российском авторском праве: дис … канд. юрид. наук. – Самара, 2007. – С. 31.
[3] Дозорцев В. А. Интеллектуальные права: Понятие. Система. Задачи кодификации. Сборник статей/ Исслед. центр частного права. – М.: « Статут», 2003. – С.49.
[4] Ермакова А.Р. Современные вопросы права интеллектуальной собственности в сфере периодической печати: дис…канд. юрид. наук. – СПб., 2002. – С. 87.
[5] Колосов В. Защита сайта. Авторские права. – Режим доступа: http://kolosov.info/avtorskie-prava-na-sayt
[6] Борисенко Б. Цифровые водяные знаки в изображениях. – Режим доступа: http://www.itsec.ru/articles2/Oborandteh/cifrov_vodyan_znaki_v_izobrazheniyah
Муаллиф: Фахриддин Фузайлов
