Дар асоси муқаррароти Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи матбуоти даврӣ ва дигар воситаҳои ахбори омма”, Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон “Дар бораи ҳуқуқи дастрасӣ ба иттилоот” ҳар шахс ҳуқуқ дорад, ки тариқи воситаҳои ахбори омма дар бораи фаъолияти мақомоти давлатӣ, ташкилот ва шахсони мансабдори онҳо иттилооти аниқ ба даст орад. Воситаҳои ахбори омма ҳуқуқи аз мақомоти давлатӣ, ташкилотҳо ва шахсони мансабдори онҳо тибқи тартиби муқаррарнамудаи қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон гирифтани ахборро доранд.
Дар қисми 3-и моддаи 88 Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон муқаррар шудааст, ки мурофиа дар ҳамаи судҳо ба тарзи ошкоро мегузарад, ба истиснои мавридҳое, ки қонун муайян кардааст. Шахс метавонад дар асоси муқаррароти зерин бо истифодаи қонунгузории мурофиавӣ (Кодекси мурофиаи гражданӣ, Кодекси мурофиаи ҷиноятӣ, Кодекси мурофиаи ҳуқуқвайронкунии маъмурӣ ва Кодекси мурофиаи иҷтисодӣ) дар мурофиаи судии ошкоро иштирок намояд.
Ошкоро будани муҳокимаи судӣ ин имконияти ба толори маҷлиси судӣ ворид шудани шахсоне, ки иштирокчии парванда намебошанд, аз ҷумла, намояндагони воситаҳои ахбори омма ва дар маҷлиси ошкорои судӣ ҳузур доштани онҳо, таъмини ҳуқуқи онҳо ҷиҳати дар шакли хаттӣ сабт кардани ҷараёни мурофиаҳои судӣ, истифодаи воситаҳои аксбардорӣ, сабти аудио, сабти видео пахши ҷараёни маҷлиси судӣ тариқи радио ва телевизион дар мурофиаҳои гражданӣ, оилавӣ, ҳуқуқвайронкунии маъмурӣ ва ҷиноятӣ фаҳмида мешавад, ки тартиби сабти маҷлиси ошкорои судӣ бо тартиби муқаррарнамудаи қонунгузории мурофиавӣ (КМГ, КМҲМ ва КМҶ) ба танзим дароварда мешавад.
Таҷрибаи мамлакатҳои хориҷа оид ба иштироки журналист дар мурофиаи ошкорои судӣ
Дар асоси банди 7 қисми 3 моддаи 129 Конститутсияи Украина принсипҳои асосии мурофиаи судӣ муқаррар карда шудааст. Дар моддаи 9 Қонуни Украина “Дар бораи низоми судии Украина” муқаррар шудааст, ки баррасии парвандаҳо дар судҳо, ба истиснои ҳолатҳое, ки қонунҳои мурофиавӣ пешбинӣ намудаанд, кушода аст. Иштирокчиёни мурофиа ва дигар ашхосе, ки дар мурофиаи кушод иштирок мекунанд, ҳуқуқ доранд ёддоштҳои хаттӣ диҳанд. Дар толори суд аксбардорӣ ва наворбардорӣ, сабти телевизионӣ, видеоӣ, сабти садо бо истифодаи таҷҳизоти статсионарӣ, инчунин пахши барномаҳо бо розигии суд иҷозат дода мешавад. Баррасии парванда дар ҷаласаи пӯшидаи судӣ бо қарори суд дар ҳолатҳои пешбининамудаи қонунҳои мурофиавӣ иҷозат дода мешавад.
Моддаи 20-и Кодекси мурофиаи ҷиноятии Украина пешбинӣ мекунад, ки мурофиа дар ҳама ҳолатҳо кушода аст, ба истиснои ҳолатҳое, ки ин хилофи манфиатҳои ҳифзи сирри давлатӣ мебошад. Ғайр аз ин, бо қарори асосноки суд дар парвандаҳои ҷиноятҳои шахсони то шонздаҳсола, парвандаҳои ҷиноятии ҷинсӣ, инчунин дар ҳолатҳои дигар бо мақсади пешгирии маълумот дар бораи ҳаёти шахсӣ суд иҷозат дода мешавад.
Моддаи 6-и Кодекси мурофиавии граждании Украина пешбинӣ мекунад, ки баррасии парвандаҳо дар ҳамаи судҳо шифоҳӣ ва ошкоро сурат мегирад. Мурофиаи пӯшида иҷозат дода мешавад, агар мурофиаи ошкоро боиси ифшои сирри давлатӣ ё дигар сирри бо қонун ҳифзшаванда гардад, инчунин бо дархости шахсони иштирокчии парванда бо мақсади таъмини сирри фарзандхонӣ, пешгирии ифшои маълумот дар бораи ҷанбаҳои маҳрамона ё дигар ҷонибҳои ҳаёти шахсони иштирокчии парванда ё маълумоте, ки шаъну шарафи онҳоро таҳқир мекунанд. Ҳуҷҷатҳои шахсӣ, мактубҳо, сабти гуфтугӯҳои телефонӣ, барқияҳо ва дигар намудҳои мукотиботро дар ҷаласаи суд танҳо бо розигии шахсоне, ки қонун муайян кардааст, хондан мумкин аст. Ин қоида ҳангоми санҷиши сабтҳои аудио ва видеои якхела амал мекунад. Иштирокчиёни мурофиаи гражданӣ ва дигар ашхосе, ки дар мурофиаи кушоди судӣ иштирок мекунанд, ҳуқуқ доранд сабтҳои хаттӣ кунанд ва инчунин аз дастгоҳҳои аудиои сайёр (диктофон) истифода баранд. Гирифтани аксҳо ва сабти навор, сабти видео ва садо бо истифодаи таҷҳизоти статсионарӣ дар толори суд, инчунин пахши ҷаласаи суд тавассути радио ва телевизион дар асоси қарори суд, бо розигии шахсони ширкаткунанда иҷозат дода мешавад.
Моддаи 12-и Кодекси мурофиаи маъмурии Украина муқаррар кардааст, ки баррасии парвандаҳо дар судҳои юрисдиксияи маъмурӣ кушода аст. Суд метавонад бо қарори худ ҷаласаи судро ё қисми онро бо мақсади ифшо накардани сирри давлатӣ ё дигар сирри бо қонун ҳифзшаванда, барои ҳимояи ҳаёти шахсӣ ва оилавии шахс ва дар дигар ҳолатҳои муқаррарнамудаи қонун пӯшида эълон кунад. Қарори дар мурофиаи судӣ баровардашуда ошкоро эълон карда мешавад. Агар мурофиа дар ҷаласаи пӯшидаи судӣ сурат гирифта бошад, танҳо қисми фавқулоддаи қарор ошкоро эълон карда мешавад
Дар асоси қонунгузории Украина дастрасии намояндагони ВАО ба суд яке аз аломатҳои муҳими татбиқи принсипи шаффофият дар мурофиаи судӣ мебошад. Тавассути васоити ахбори омма иттилоот дар бораи адолати судӣ барои ҷомеа дастрастар мегардад, ки ин имкон медиҳад, ки дар бораи сифати адолати судӣ ва мутобиқати он ба талаботи на танҳо қонуният, балки ғояҳо, идеалҳо ва арзишҳои ахлоқӣ тасаввурот пайдо кунад.
Дар асоси қонунгузории Федератсияи Россия судҳо бояд шароити заруриро барои таъмини шаффофият ва шаффофияти мурофиаи судӣ ва амалӣ намудани ҳуқуқи дастрасӣ ба иттилоот дар бораи фаъолияти судҳо аз ҷониби шаҳрвандон, ташкилотҳо, иттиҳодияҳои ҷамъиятӣ, мақомоти давлатӣ ва мақомоти худидоракунии маҳаллӣ, намояндагони ВАО (журналистон) ва маълумот дар бораи фаъолияти судҳо ҳангоми баррасии парвандаҳои гражданӣ, парвандаҳои ҳуқуқвайронкунии маъмурӣ ва парвандаҳои ҷиноятӣ шароит фароҳам оранд. Инчунин мурофиаи парвандаи шахсони дорои маъюбият бояд дар толори суд, ки барояшон дастрас аст, ташкил карда шавад (толори суд дар қабати аввал ҷойгир аст, мавҷудияти лифт дар бинои суд ва ғайра).
Журналист барои иштирок дар мурофиаҳои ошкоро ба аккредитатсия ниёз надорад. «Бо назардошти он, ки ҳузури рӯзноманигорон дар мурофиаи ошкорои судӣ барои гирифтани маълумот оид ба парванда роҳи қонунии ҷустуҷӯ ва ба даст овардани маълумот мебошад, инчунин ҳангоми иҷрои фаъолияти касбӣ рӯзноманигор вазифаи ҷамъиятиро иҷро мекунад (моддаи 49 Қонуни Федератсияи Россия «Дар бораи васоити ахбори омма»).
Дар мурофиаи ошкорои судӣ иштирок намудани шахсоне, ки иштирокчиёни мурофиа ҳастанд ва он шахсоне, ки иштирокчии мурофиа нестанд, инчунин намояндагони ВАО таъмин карда мешавад. Онҳо дар асоси қонунгузорӣ (моддаи 12 Қонун дар бораи таъмини дастрасӣ ба иттилоот) бо тартиби пешбининамудаи қисми 7 моддаи 10 Кодекси мурофиавии граждании ФР, қисми 3 моддаи 24.3 Кодекси маъмурии ФР ва қисми 5 моддаи 241 Кодекси мурофиаи ҷиноии ФР ҳуқуқ доранд ҷараёни мурофиаро (дар шакли хаттӣ, сабти аудио, аксбардорӣ, сабти видео, наворбардорӣ, пахши раванди мурофиа ва ғ.) сабт намоянд. Пеш аз онки рафти мурофиа сабт карда мешавад, журналист бояд ба суди дахлдор барои сабт дархост пешниҳод намояд. Дархост дар протоколи маҷлиси судӣ инъикос карда мешавад, дархост аз ҷониби суд бо назардошти фикри иштирокчиёни мурофиа баррасӣ карда мешавад. Қабули қарор дар бораи аксбардорӣ, сабти аудио, сабти видео, пахши ҷараёни мурофиаи ошкоро, аз ҷониби суд дар ҳамаи ҳолатҳо имконпазир аст, ба истиснои ҳолатҳое, ки он боиси вайрон гардидани ҳуқуқу манфиатҳои қонунии иштирокчиёни мурофиа, аз ҷумла ҳуқуқ ба дахлнопазирии сирри шахсӣ ва оилавӣ, ҳифзи шаъну шараф ва номи нек, махфияти мукотиба, гуфтугӯҳои телефонӣ, почта, телеграф ва дигар паёмҳое, ки маълумоти шахсиро дар бар мегиранд.
Шакли хаттии сабт кардани ҷараёни мурофиа, аз ҷумла, пешбурди сабтҳои матнӣ ва пахши видеоии ҷараёни мурофиа мустақиман дар шабакаи иттилоотию телекоммуникатсионии Интернет (минбаъд Интернет), ки бо истифода аз воситаҳои компютерӣ ва дигар воситаҳои техникӣ анҷом дода мешаванд, инчунин санадҳои судӣ.
Дар асоси қонунгузории Федератсияи Россия судҳо бо намояндаи ВАО ҳамкорӣ намуда, барои мусоидат ба намояндагони редаксияҳои васоити ахбори омма (рӯзноманигорон) дар ташкили пахши видеоӣ ҷараёни мурофиаи ошкорои судӣ дар Интернет ва нашри маълумот дар бораи чунин пахш дар ҳолатҳое, ки таваҷҷӯҳи мардумро ба ВАО ба вуҷуд меорад, иҷозат дода мешавад.
Дар сурати сўиистифода аз ҷониби шахсони дар маҷлиси ошкорои суд ҳузурдошта ва намояндагони ВАО, аз ҷумла, аз ҷониби онҳо бе иҷозати дахлдор амалӣ намудани сабти ҷараёни маҷлиси суд ин вайрон намудани тартибот дар маҷлиси суд ба ҳисоб рафта, дар ин ҳолат суд, судя ҳуқуқ дорад нисбати онҳо чораҳои таъсиррасонии дар моддаҳои 158,159 Кодекси мурофиавии граждании ФР, моддаи 258 Кодекси мурофиаи ҷиноятии ФР пешбинишударо татбиқ намояд.
Дар асоси моддаи 12 Қонуни Ҷумҳурии Қазоқистон “Дар бораи таъмини дастрасӣ ба иттилоот дар бораи фаъолияти судҳо дар Ҷумҳурии Қазоқистон” иштироки шахс дар мурофиаи ошкорои судӣ кафолат дода шудааст, ки дар мувофиқи мазмуни он “Шахсони воқеӣ, аз ҷумла намояндагони шахсони ҳуқуқӣ ва намояндагони ВАО ҳуқуқ доранд дар мурофиаи ошкорои суд ҳузур дошта бошанд, инчунин ҷараёни мурофиаи судиро бо тартиб ва шаклҳои пешбининамудаи қонунгузории Ҷумҳурии Қазоқистон сабт кунанд.” Дар моддаи 18 қонуни мазкур ҳамкории судҳо бо намояндаҳои ВАО пешбинӣ карда шудааст, ки дар шаклҳои зерин ифода мегардад: – дастрасии ройгони намояндагони васоити ахбори омма ба бинои судҳо, ки дар он ҷо маълумот дар бораи фаъолияти судҳо ҷойгир карда шудааст, инчунин ҳузури онҳо дар ҷаласаҳои кушоди судӣ; – ҳузури намояндагони ВАО дар мурофиаи ошкорои судӣ бо тартиби муқаррарнамудаи қонун;
Дар асоси қонунгузории Ҷумҳурии Ӯзбекистон (Конститутсияи Ҷумҳурии Ӯзбекистон, Қонунҳои Ҷумҳурии Ӯзбекистон “Дар бораи судҳо”, “Дар бораи кафолатҳо ва озодии дастрасӣ ба иттилоот”, “Дар бораи принсипҳо ва кафолатҳои озодии иттилоот”, “Дар бораи ҳимояи фаъолияти касбии журналист», «Дар бораи ошкоро будани мақомоти ҳокимияти давлатӣ ва идоракунӣ”, “Оид ба назорати ҷаъиятӣ», «Дар бораи ВАО», дигар санадҳои меъёрии ҳуқуқӣ аз ҷумла Кодекси мурофиаи граждании Ҷумҳурии Ӯзбекистон, Кодекси мурофиаи ҷиноятӣ, Кодекси мурофиаи иқтисодӣ, Кодекси мурофиаи ҳуқуқвайронкунии маъмурӣ ва ғ.) принсипи ошкоро будани мурофиаи судӣ кафолат дода шудааст, ки дар асоси шахсе, ки иштирокчии мурофиа ба ҳисоб намеравад ё намояндаи ВАО мебошад ҳуқуқ доранд дар мурофиаи судӣ иштирок намоянд.
Ошкоро будани мурофиаи судӣ ва дастрасӣ ба маълумот оид ба фаъолияти судҳо дар мурофиаи гражданӣ, ҷиноятӣ, иқтисодӣ ва маъмурӣ набояд ба мустақилияти судҳо нигаронида шуда бошад, зеро дар асоси моддаи 112 Конститутсияи Ҷумҳурии Ӯзбекистон судҳо мустақил буда, танҳо ба қонун итоат мекунанд. Журналист ва намояндагони ВАО ҳуқуқи ба кори суд дахолат карданро надорад. Суд низ дар навбати худ ҳуқуқ надорад бобати ҳолати ҳукме, ки қувваи қонунӣ пайдо накардааст ба воситаи ВАО маълумот паҳн намояд.
Дар Ҷумҳурии Тоҷикистон иштироки намояндагони воситаҳои ахбори омма дар муҳокимаи ошкорои судӣ бо мақсади гирифтани маълумот оид ба парванда ба роҳ монда мешавад, ки тартиби ворид шудани онҳо ба толори маҷлиси судӣ бояд озод бошад, барои ворид шудани онҳо бо асосҳои мансубияти касбӣ, мавҷуд набудани аккредитатсия монеагӣ эҷод кардан мумкин нест.
Дар асоси КМГ (қ.7, м.11) шахсони иштирокчии парванда, дигар шахсони иштирокчии мурофиа ва шаҳрвандони дар маҷлиси кушодаи судӣ ҳузурдошта ҳуқуқ доранд дар шакли хаттӣ ҷараёни муҳокимаи судиро сабт кунанд. Истифодаи воситаҳои аксбардорӣ, сабти аудио, видео, пахши ҷараёни маҷлиси судӣ тариқи радио ва телевизион танҳо бо иҷозати суд роҳ дода мешавад. Яъне меъёри мазкур муқаррар менамояд, ки шахс метавонад бе иҷозати раисикунанда рафти маҷлиси судиро ба тариқи хаттӣ сабт намояд, лекин барои сабти аудио, видео, пахши ҷараёни маҷлиси судӣ ба воситаи радио ва телевизион бояд бо иҷозати раисикунанда ба роҳ монда шавад.
Дар КМҲМ (қ.3, м.13) пешбинӣ шудааст, шахсони иштирокчии парванда ва шахсони дар маҷлиси кушодаи судӣ ҳузурдошта ҳуқуқ доранд дар шакли хаттӣ ё тариқи воситаҳои аудиоӣ ҷараёни муҳокимаи судиро аз ҷои нишаст сабт кунанд. Истифодаи воситаҳои суратгирӣ, сабти аудио, видео, пахши ҷараёни маҷлиси судӣ тариқи радио ва телевизион танҳо бо иҷозати судя роҳ дода мешавад. Вақти иҷрои ин амалҳоро раисикунанда метавонад маҳдуд намояд. Ин амалҳо набояд ба рафти мурофиаи судӣ халал расонанд. Яъне, ҳангоми баррасии мурофиаҳои ҳуқуқвайронкунии маъмурӣ иштирокчиён метавонанд рафти мурофиаро бе иҷозати раисикунанда ба тариқи хаттӣ ва ё ба воситаи аудио сабт намоянд, лекин истифодаи воситаҳои суратгирӣ, сабти аудио, видео пахши ҷараёни маҷлиси судӣ тариқи радио ва телевизион бо иҷозати суд ба роҳ монда мешавад, инчунин пешбинӣ шудааст, ки раисикунанда ҳуқуқ дорад иҷрои ин амалҳоро маҳдуд кунад, вале дар қонун муқаррар нашудааст,ки раисикунанда дар кадом ҳолатҳо метавонад истифодаи ин амалҳоро маҳдуд кунад.
Дар асоси КМҶ (қ.5, м.273) шахсони иштирокчии маҷлиси ошкорои суд ҳуқуқ дорад рафти мурофиаро ба коғаз ва навори магнитафон сабт намояд. Суратгирӣ ва сабти видео танҳо бо иҷозати раисикунанда ва ризоии тарафҳо мумкин аст. Ҳангоми баррасии мурофиаи ҷиноятӣ иштирокчиён бе иҷозати суд рафти мурофиаро ба тариқи хаттӣ ва ба воситаи магнитафон сабт намояд. Истифодаи воситаҳои суратгирӣ ва сабти видео танҳо бо иҷозати суд ва розигии тарафҳо ба роҳ монда мешавад.
Тибқи талаботи қонунгузорӣ ҳангоми мурофиаи судӣ дар шакли пӯшида гузаронидан, танҳо иштирокчиёни мурофиа иштирок мекунанд, дар он иштироки шахсони дигар маҳдуд карда мешавад, ки тарбиби гузаронидани мурофиаи пӯшидаро қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон муайян мекунад.
Тартиби гузаронидани мурофиаи судии пӯшида пурра ё қисман дар асоси муқаррароти қонун имконпазир аст. (қисми дуюми моддаи 12 Кодекси мурофиаи гражданӣ, қисмҳои якум, сеюм, чор, панҷуми моддаи 19 Кодекси мурофиавии ҷиноятӣ, қисми дуюми моддаи 11 кодекси мурофиаи иқтисодӣ, қисми дуюми моддаи 13 Кодекси мурофиаи ҳуқуқвайронкунии маъмурӣ).
Ҳамин тариқ, омӯзиши масъалаи ошкоро будани мурофиаи судӣ ва дастрасии журналист ба мурофиаи судӣ ҳам аз ҷиҳати назариявӣ ва ҳам аз ҷиҳати амалӣ аҳамияти ҷиддӣ дорад.
Оиди такмили қонунузории Ҷумҳурии Тоҷикистон дар соҳаи тартиби дастрасӣ ба иттилооти судӣ ва иштироки журналист дар мурофиаи ошкорои судӣ пешниҳод карда мешавад:
- Дар таҷрибаи Ҷумҳурии Тоҷикистон бояд Қонун “Дар бораи тартиби дастрасӣ ба иттилооти судӣ” қабул карда шуда, масъалаи иштироки журналист дар мурофиаи ошкорои судӣ бояд ба таври дақиқ нишон дода шавад;
- Дар Қонун “Дар бораи тартиби дастраӣ ба иттилооти судӣ” мисли кишварҳои ҳамсоя механизми ба пахши мустақил ё ин ки сабти мурофиа ва паҳни он дар радио телевизион ва ё шабакаи Интернет ба инобат гирифта шавад;
- Ба журналист ҳуқуқ дода шавад, ки бе мавҷудияти аккредитатсия дар мурофиаи ошкорои судӣ иштирок кунад;
- Ҳангоми сабти мурофиаи ошкорои судӣ дар шакли видеоӣ ва аксӣ дар асоси қонунгузорӣ (қ. 7 м.11 КМГ, қ. 5 м. 273 КМҶ, қ. 3 м. 13 КМҲМ) бояд бо иҷозати раисикунанда ва розигии тарафҳо сурат гирад. Ба Кодекси мурофиявии гражданӣ, ҷиноятӣ ва маъмурӣ тағйироту илова ворид карда шавад, ибораи “бо иҷозатираисикунанда ва розигии тарафҳо” ба ибораи “бо огоҳии раисикунанда ва розигии тарафҳо” иваз карда шавад.
- Ҳангоми баррасии парвандаҳои ҷиноятӣ, ҳуқуқвайронкунии маъмурӣ, гражданӣ ва оилавие, ки яке аз иштирокчиёни онҳо шахсони оммавӣмебошанд, дар мурофиаи судӣ журналист иштирок намуда, ҷиҳати дастрас намудани иттилоот оид ба кирдорҳои содиркардаи шахсони оммавӣ дастрас гардида, ба аҳоли оид ба амалу кирдорҳои намояндаи халқ маълумот расонида шавад. Инчунин парвандаҳое, ки аҳамияти ҷамъиятӣ доранд, тартиби баррасии он дар суд ва натиҷаи он имконияти дар ВАО ба тариқи телевизион пахш намуданро дошта бошад.
Суд, судяҳо принсипи ошкоро будани муҳокимаи судиро ба роҳбарӣ гирифта, маҷлиси ошкорои судиро бояд дар толорҳое, ки шароит барои ҳузури ҳамаи шахсони иштирокчии парванда, намояндагони воситаҳои ахбори омма ва дигар шахсон дорад, таъин ва баргузор намоянд.
Юрист: Раҷабов Фарҳодҷон Исломович